Batumi: Miasto niezwykłej architektury i przestrzeni pomiędzy nią

Bulwar Nadmorski Batumi

Aby naprawdę poznać Batumi, polecam zacząć od bulwaru. Nie dlatego, że to najpiękniejsze miejsce w mieście, ale dlatego, że to jego kręgosłup. Spacerując wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego, możemy zobaczyć, jak Batumi funkcjonuje – co je spaja, a co je dzieli. Batumski bulwar nie jest tylko promenadą – to długa na ponad siedem kilometrów przestrzeń publiczna, która łączy elementy rekreacji, codziennego życia mieszkańców i miejskiej symboliki. 

Najlepiej zacząć w okolicach portu i placu Europy, gdzie śródmiejska zabudowa sąsiaduje bezpośrednio z wybrzeżem. Stąd już tylko kilka kroków dzieli od wejścia na bulwar. Od razu w oczy rzuca się kontrast między zadbaną zielenią, szerokimi ścieżkami a rozrastającym się horyzontem nowoczesnych wieżowców, które wyrastają niemal na plaży. 

Po kilkuset metrach pojawia się rzeźba Ali i Nino. Jest to rozpoznawalny punkt Batumi – dwa metalowe ciała, które powoli przesuwają się i zlewają w jedno, a potem oddzielają. Nie trzeba znać historii tej miłości ani znać książki Kurban Saida, żeby zobaczyć, jak dobrze ta instalacja wpisuje się w otwarte przestrzenie bulwaru. Obok znajduje się Wieża Alfabetu – wysoka, spiralna konstrukcja z gruzińskimi literami. Przy odrobinie szczęścia będziemy mogli wejść na górę, ale samo spojrzenie na tę wieżę z dołu wystarczy, by zrozumieć, że Gruzini są dumni z własnej tożsamości, także językowej. 

Bulwar nie ma jednej tożsamości. Im dalej na południe, tym bardziej przestrzeń przechodzi w park miejski. Są tu miejsca do ćwiczeń, zacienione alejki, niewielkie sztuczne jezioro z rowerkami wodnymi i dużo, naprawdę dużo ławek. W okolicy tak zwanego Nowego Bulwaru, przy ulicy Sherif Khimshiashvili, zaczyna się kolejna faza spaceru. Pojawiają się nowoczesne hotele, apartamentowce, a przestrzeń staje się bardziej „międzynarodowa”. Widać wpływy urbanistyki znanej z Dubaju, niektórych miast chińskich, czy śródziemnomorskich kurortów. 

Jeśli masz siłę i chcesz kontynuować, możesz dojść aż do dzielnicy Makhinjauri – tam bulwar się kończy, a miasto płynnie przechodzi w bardziej podmiejskie klimaty. Alternatywnie, po około dwóch godzinach spaceru (z przerwami), możemy odbić w głąb miasta i zacząć eksplorację jego starszych dzielnic. Dobrym punktem wyjścia jest ogród botaniczny (do którego możemy dojechać marszrutką z końca bulwaru) albo powrót do śródmieścia, gdzie zaczyna się zupełnie inna historia – z zabudową z XIX i początku XX wieku, wpływami europejskimi, niskimi kamienicami i chaotycznym układem uliczek.

Jedno z wejść na promenadę

Wieża Alfabetu Gruzińskiego 

Jak już nadmieniłem, spacerując promenadą w Batumi, trudno nie zauważyć jednej z najbardziej charakterystycznych konstrukcji tego miasta – Wieży Alfabetu Gruzińskiego. To nowoczesna, spiralna wieża o wysokości 130 metrów, będąca jednocześnie manifestem narodowej tożsamości Gruzinów.

Wieża powstała w 2012 roku i od początku budzi zainteresowanie zarówno turystów, jak i mieszkańców. Jej unikatowa konstrukcja to skręcona podwójna helisa DNA, na której umieszczono 33 litery gruzińskiego alfabetu. Każda z nich ma wysokość około 4 metrów i została wykonana z aluminium. Nie jest to przypadkowa estetyka – projekt ma symbolizować genetyczne zakorzenienie alfabetu w kulturze i tożsamości narodowej Gruzji. Gruziński alfabet, wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO, jest jednym z zaledwie kilkunastu unikalnych systemów pisma na świecie, co czyni ten pomnik jeszcze bardziej wymownym.

Wieża została zaprojektowana przez hiszpańskiego architekta Alberto Domingo Cabo i stanowi część szerszej strategii urbanistycznej, mającej na celu przekształcenie Batumi w nowoczesne, atrakcyjne miasto o rozpoznawalnym profilu. Budowla miała początkowo służyć również jako punkt widokowy – w centralnej części konstrukcji zaplanowano przeszkloną windę, która miała prowadzić do obrotowej restauracji na szczycie. Niestety, z różnych przyczyn technicznych i organizacyjnych projekt ten nigdy nie został w pełni zrealizowany. Winda co prawda istnieje, ale dostęp do niej jest często jest zamknięty, a restauracja jest tylko ambitnym planem.

Dziś wieża pełni raczej funkcję monumentalnej rzeźby i jest jednym z najczęściej fotografowanych obiektów w Batumi. Jej metalowa konstrukcja i wieczorne podświetlenie sprawiają, że wyróżnia się na tle innych budynków i stanowi wyraźny punkt orientacyjny w przestrzeni miejskiej. 

Wieża Alfabetu Gruzińskiego

Pomnik Aliego i Nino

Po zwiedzeniu Wieży Alfabetu Gruzińskiego, spacer w stronę wybrzeża prowadzi do kolejnego symbolicznych miejsca w Batumi – pomnika Aliego i Nino. To dzieło gruzińskiej rzeźbiarki Tamary Kvesitadze, stworzone w 2010 roku, opowiada historię miłości oraz granicach religii, kultur i narodowości.

Pomnik przedstawia dwie wysokie, metalowe sylwetki (mężczyzny i kobiety) które stopniowo przesuwają się ku sobie, zbliżając się, by po krótkim zetknięciu rozdzielić się ponownie. Cały cykl trwa około 10 minut i jest powtarzany nieustannie, tworząc wrażenie niekończącego się tańca czy symbolicznego spotkania, które zawsze kończy się rozstaniem. Postacie symbolizują tytułowych bohaterów powieści „Ali i Nino”, napisanej przez azerbejdżańskiego pisarza pod pseudonimem Kurban Said. Ali to muzułmański chłopak z Azerbejdżanu, Nino – chrześcijańska dziewczyna gruzińskiego pochodzenia. Ich miłość, osadzona w realiach pierwszej połowy XX wieku, jest naznaczona napięciami społecznymi, religijnymi i politycznymi – ale mimo tego trwa.

Rzeźba robi szczególne wrażenie dzięki swojej konstrukcji. Jest zbudowana z poziomych metalowych segmentów, co nadaje jej lekkiej, niemal eterycznej formy, mimo dużych rozmiarów – mierzy około 8 metrów wysokości. Zależnie od kąta patrzenia i ruchu rzeźb, sylwetki czasem wydają się pełne i ludzkie, a czasem niemal całkowicie zanikają, co dodatkowo podkreśla ulotność relacji, którą przedstawiają.

Pomnik często przyciąga turystów i mieszkańców nie tylko ze względu na swoją formę, ale też przesłanie. Miejsce to zachęca do refleksji – nie tylko o miłości jako uczuciu, ale też o przeszkodach, jakie stawia przed nią świat. Warto zwrócić uwagę również na to, że choć przedstawia dwoje zakochanych, nie ma tu romantyzowania – to raczej historia o walce w celu bycia razem, pośród głębokiego uczucia. Dlatego pomnik często odbierany jest jako artystyczne przypomnienie o walce o szczęśliwą miłość w obliczu większych sił społecznych i politycznych.

Ali i Nino

Place Piazza Batumi i Europe Square

Po spacerze wzdłuż batumskiego bulwaru, nadchodzi czas, aby odbić nieco w głąb miasta. Dwa charakterystyczne place – Piazza Batumi i Europe Square – które pozwalają inaczej spojrzeć na to, czym jest Batumi. 

Pierwszy na trasie zwykle pojawia się Europe Square – plac, który dosłownie i symbolicznie umieszcza Batumi w centrum europejskiego myślenia. Przestronny, geometryczny, z nowoczesnym układem i symetrią, przyciąga nie tyle swoją urodą, co znaczeniem. W centralnym punkcie wznosi się kolumna z posągiem Medei – postacią z greckiej mitologii, kojarzoną z antyczną Kolchidą, czyli regionem na terenie dzisiejszej Gruzji. To nieprzypadkowy wybór – Medea trzyma w dłoni Złote Runo, przypominając o dawnych legendach, które łączą Gruzję z mitologiczną Europą. Plac otaczają różnorodne budynki – od dawnej architektury z czasów carskich, przez neoklasyczne fasady, aż po nowoczesne konstrukcje hotelowe. Ciekawie prezentuje się zwłaszcza budynek dawnego hotelu Intourist, dziś odnowiony i zmodernizowany. 

Kilka przecznic dalej, w gęstszej zabudowie, kryje się Piazza Batumi – znacznie bardziej kameralna przestrzeń, choć nie mniej charakterystyczna. Plac został zaprojektowany stosunkowo niedawno, ale cała jego estetyka przywodzi na myśl południowoeuropejskie miasteczka. Stylizowana zabudowa w pastelowych kolorach, ozdobne fasady, balkoniki, arkady, wszystko to tworzy bardzo spójną, wręcz teatralną scenerię. Centrum Piazza zdobi rozbudowany wzór mozaikowy wkomponowany w bruk – geometryczny, ale nie przesadzony. Po jednej stronie stoi wieża zegarowa z kilkoma poziomami i tarasem widokowym. Wokół placu mieszczą się restauracje, kawiarnie, a także hotele. Piazza bywa również przestrzenią kulturalną – organizowane są tu koncerty i występy muzyków, szczególnie latem. 

W porównaniu do szerokiego i nowoczesnego bulwaru nadmorskiego, te dwa place pokazują zupełnie inne oblicze miasta – bardziej zwarte, ukształtowane przez historię, architektonicznie ciekawe, z ambicją do tworzenia miejskiej tożsamości.

Piękna kamienica na Placu Europejskim

Muzeum Historii Adżarii

Podczas wędrówki po Batumi, warto poszukać miejsc, które pozwalają spojrzeć na to miasto (i cały region Adżarii) przez pryzmat historii, kultury i codziennego życia mieszkańców. Jednym z takich miejsc jest Muzeum Historii Adżarii (znane także jako Muzeum Regionalne Adżarii). 

Po wejściu do budynku od razu rzuca się w oczy klasyczna architektura w stylu z początku XX wieku – między innymi przestronne sale i piękne, drewniane schody. Pierwsza część muzeum poświęcona jest archeologii i pradziejom regionu. Obejrzymy tutaj narzędzia kamienne, fragmenty ceramiki, ozdoby i inne przedmioty codziennego użytku sprzed kilku tysięcy lat – odnalezione w wykopaliskach prowadzonych na terenie Adżarii. Dobrze przygotowane opisy, mapy i konteksty historyczne pozwalają zrozumieć, jak ważnym szlakiem handlowym i kulturowym była Adżaria już w starożytności.

Kolejna część muzeum skupia się na etnografii i kulturze materialnej regionu. Między innymi znajdują się tutaj tradycyjne stroje adżarskie, elementy wyposażenia dawnych domów wiejskich, narzędzia rolnicze, instrumenty muzyczne oraz przykłady rękodzieła. Część ekspozycji pokazuje także różnorodność religijną regionu – obok chrześcijańskich ikon znajdziemy elementy kultury muzułmańskiej – co dobrze odzwierciedla złożoną tożsamość Adżarii, szczególnie w kontekście jej XIX- i XX-wiecznej historii pod panowaniem Imperium Osmańskiego.

Część archeologiczna w muzeum

Nieco dalej znajduje się dział historii nowożytnej i współczesnej, który skupia się na czasach od XIX wieku do współczesności. Znajdują się tu dokumenty, fotografie, elementy mundurów, afisze propagandowe i inne świadectwa czasów, które odcisnęły piętno na regionie – zarówno w okresie sowieckim, jak i po odzyskaniu niepodległości. To miejsce nie ucieka od trudnych tematów, takich jak represje, migracje czy przemiany społeczne.

W jednej z sal mieści się również galeria przyrodnicza, gdzie prezentowane są wypchane okazy zwierząt zamieszkujących lasy i góry Adżarii, kolekcje motyli, minerały oraz modele przedstawiające różne typy krajobrazów regionu. Choć część tej ekspozycji może wydawać się tradycyjna w formie, to stanowi dobre uzupełnienie wiedzy o bogactwie naturalnym tego obszaru – szczególnie dla osób planujących wyprawy poza miasto.

Warto też wspomnieć o części muzeum, która poświęcona jest kulturze Batumi jako miasta portowego. Znajdziemy tu eksponaty związane z życiem codziennym mieszkańców na przełomie XIX i XX wieku, modele statków, zdjęcia z rozbudowy portu, a także dokumenty pokazujące rozwój Batumi jako jednego z ważnych ośrodków na czarnomorskim wybrzeżu. Miasto, które dziś kojarzy się głównie z nowoczesną architekturą i kurortem turystycznym, ma o wiele głębsze korzenie – i muzeum potrafi to bardzo dobrze pokazać.

Muzeum Sztuki 

Następnym dobrym krokiem jest wizyta w Muzeum Sztuki. To muzeum, po wizycie w Muzeum Historii Adżarii, pozwoli nam natomiast na refleksję nad estetyką i kulturą tego niezwykłego regionu, nie pomijając przy tym dorobku kulturalnego całej Gruzji. Zbiory rozciągają się od końca XIX wieku aż po współczesność, ukazując przemiany w malarstwie, grafice i rzeźbie w kontekście lokalnym oraz szerszym, postsowieckim i europejskim.

Ekspozycja stała to starannie wyselekcjonowany przekrój twórczości gruzińskich artystów, w tym klasyków narodowej sztuki, takich jak Niko Pirosmani, jak i również twórców związanych z regionem Adżarii. Widoczna jest dbałość o prezentację różnorodnych nurtów artystycznych, od realizmu i impresjonizmu po eksperymenty awangardowe i współczesne poszukiwania formalne. Galeria podzielona została na logiczne części tematyczne i chronologiczne, ułatwiając nam odbiór oraz pozwalając dostrzec ciągłość rozwoju sztuki na tle zmieniających się uwarunkowań społeczno-politycznych.

Nie mniej ważne miejsce zajmuje sztuka współczesna, której poświęcono osobną przestrzeń. Ekspozycje czasowe w tej części często zmieniają się, prezentując zarówno młodych artystów lokalnych, jak i twórców z zagranicy. Współczesne prace często podejmują tematy społeczne, tożsamościowe, ekologiczne czy związane z przemianami kulturowymi, jakie zachodzą w regionie Morza Czarnego. 

W zestawieniu z historią Adżarii, zaprezentowaną wcześniej w muzeum regionalnym, daje to szansę na pełniejsze zrozumienie aktualnych narracji kulturowych i sposobów ich wyrażania poprzez sztukę. Całość wizyty pozostawia wrażenie dobrze skomponowanej podróży przez warstwy kulturowe Adżarii – od fundamentów historycznych po aktualne głosy artystyczne.

Budynek muzeum

Muzeum Techniki Czynnej

Po spotkaniu ze sztuką Adżarii i odkrywaniu historii Batumi, warto na chwilę zmienić perspektywę i skierować się w stronę Muzeum Techniki Czynnej.

Zlokalizowane nieco na uboczu głównych atrakcji Batumi, muzeum to ma nieco garażowy charakter – i to jego ogromna zaleta. Zamiast błyszczących sal i nowoczesnych gablot, wchodzimy do przestrzeni pełnej życia: zapachu smaru, dźwięków silników i maszyn, które nie trafiły tu na emeryturę, ale nadal mają własne „pięć minut”. To nie jest martwa ekspozycja, a miejsce, gdzie technika naprawdę żyje.

Na odwiedzających czeka bogata kolekcja najróżniejszych pojazdów, maszyn i urządzeń, które odegrały swoją rolę w rozwoju regionu – od klasycznych motocykli, przez radzieckie samochody, aż po ciężki sprzęt wykorzystywany w górach Adżarii. A jak już wcześniej wspomniałem, wiele z tych eksponatów jest w pełni sprawnych. Niektóre są uruchamiane przy zwiedzających, inne natomiast możemy zobaczyć w ruchu podczas specjalnych pokazów. 

Mocną stroną tego miejsca jest jego lokalny charakter. Wiele maszyn pochodzi z okolicznych wiosek i zostało przekazanych przez mieszkańców. Patrząc na te urządzenia, można poczuć związek z ludźmi, którzy je obsługiwali: rolnikami, mechanikami, kierowcami ciężarówek. Każdy eksponat  i każda rdza pokryta maszyna “opowiada” swoją historię – czasem głośno, czasem zgrzytliwie, ale zawsze szczerze.

Sobór Narodzenia Najświętszej Maryi Panny 

Świątynia łączy historię, architekturę i tożsamość miasta w sposób, który trudno znaleźć gdziekolwiek indziej w Gruzji. Otoczona zabudową z przełomu wieków, wyróżnia się smukłymi wieżami i strzelistymi łukami, które mogą skojarzyć się raczej z katedrami Europy Zachodniej niż z typową architekturą cerkwi w regionie Kaukazu. I rzeczywiście – nie jest to przypadek.

Świątynia powstała pod koniec XIX wieku z inicjatywy dwóch wpływowych braci – Zubalashvilich, zamożnych gruzińskich przedsiębiorców, którzy chcieli ufundować kościół katolicki w intencji swojej zmarłej matki. Budowa rozpoczęła się w 1898 roku i trwała kilka lat. Efektem prac była neogotycka świątynia zaprojektowana przez polskiego architekta Aleksandra Rogozińskiego, który nadał jej styl wyraźnie inspirowany zachodnioeuropejskimi katedrami.

Kościół pierwotnie pełnił funkcję katolickiej świątyni i był centrum życia religijnego dla lokalnej społeczności katolickiej. Jednak zmiany polityczne w regionie szybko odcisnęły piętno także na tym miejscu. Po rewolucji październikowej i włączeniu Adżarii do Związku Radzieckiego, świątynia została odebrana wspólnocie religijnej. Przez dziesięciolecia nie pełniła funkcji sakralnych – zamiast tego używana była między innymi jako jako… laboratorium naukowe, gdzie prowadzono eksperymenty z wysokim napięciem. To dość paradoksalne przeznaczenie dla miejsca, które miało służyć skupieniu i modlitwie.

Dopiero wraz z upadkiem ZSRR i odrodzeniem życia religijnego w Gruzji, budynek zaczął na nowo pełnić funkcję świątyni. W 1989 roku został przekazany Gruzińskiemu Kościołowi Prawosławnemu i od tamtej pory funkcjonuje jako cerkiew prawosławna, a jednocześnie główna katedra (sobór) diecezji Batumi i Lazeti.

Wejście do świątyni prowadzi przez główne drzwi od strony zachodniej, gdzie uwagę przykuwają dwie wysokie wieże – element rzadko spotykany w cerkwiach prawosławnych w tej części świata. Cała budowla utrzymana jest w duchu neogotyku: ostrołukowe okna, wysokie sklepienia, witraże i rzeźbione detale kamienne są charakterystycznymi cechami tego stylu. Wewnątrz świątyni znajdują się piękne freski i ikonografię zgodną z tradycją prawosławną, choć przestrzeń architektoniczna nadal zdradza swoje katolickie korzenie.

Warto zwrócić uwagę na to, jak harmonijnie te dwa porządki (katolicki i prawosławny) współistnieją w jednym budynku. Dla niektórych może to być symboliczne odzwierciedlenie wielokulturowego charakteru Batumi, które przez wieki było miejscem styku różnych religii, kultur i języków. Budynek został oficjalnie uznany za zabytek dziedzictwa kulturowego w 2011 roku, w celu podkreślenia jego wartości historycznej i kulturowej.

Sobór Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Meczet Orta Jame 

Po zwiedzeniu Soboru Narodzenia NMP warto udać się w dalszy spacer po Batumi, kierując się na południe w stronę historycznej części miasta. Znajduje się tam Orta Jame – najważniejsza muzułmańska świątynia w Adżarii. Meczet znajduje się przy ulicy Kutaisi, w dzielnicy, która przez wieki była centrum społeczności muzułmańskiej Batumi. Nazwa „Orta” oznacza w języku tureckim „środkowy” – i faktycznie, w przeszłości istniały w Batumi trzy główne meczety: górny, dolny i właśnie środkowy. Dziś Orta Jame to jedyny ocalały z nich.

Świątynia została zbudowana w 1886 roku z inicjatywy rodzin muzułmańskich, głównie gruzińskich muzułmanów. Jednym z głównych darczyńców budowy był Haji Selim Khimshiashvili – lokalny notabl i mecenas, który odegrał ważną rolę w rozwoju życia religijnego w regionie. Meczet od momentu powstania służył nieprzerwanie przez cały okres istnienia Związku Radzieckiego, jako jedno z niewielu miejsc w Gruzji, gdzie islam mógł funkcjonować stosunkowo swobodnie także w czasach represji. Choć nadzór władz był ścisły, a działalność religijna ograniczona, meczet nigdy nie został zamknięty ani przekształcony w budynek świecki.

Architektonicznie, Orta Jame różni się znacząco od monumentalnych meczetów znanych z Bliskiego Wschodu czy Turcji. To stosunkowo niewielka, parterowa budowla z prostą fasadą, bez minaretu – to właśnie efekt polityki prowadzonej w czasach radzieckich, kiedy wszelkie widoczne symbole religijne były systematycznie usuwane lub zakazane. Mimo skromnej formy zewnętrznej, świątynia ma ogromne znaczenie symboliczne – zarówno dla mieszkańców, jak i dla tożsamości kulturowej regionu.

Cerkiew Świętego Mikołaja 

Po wizycie w meczecie Orta Jame, naturalnym krokiem jest skierowanie się do najstarszej chrześcijańskiej świątyni w mieście – cerkwi św. Mikołaja. Znajduje się ona zaledwie kilka minut spacerem od meczetu, co samo w sobie jest ciekawym symbolem współistnienia różnych tradycji religijnych w tej nadmorskiej metropolii.

Cerkiew św. Mikołaja (Nikolozis Eklesia) to niepozorny, ale wyjątkowo istotny punkt na mapie Batumi. Jej historia sięga połowy XVIII wieku. Świątynia została wybudowana przez lokalnych chrześcijan, którzy (żyjąc w regionie kontrolowanym przez Imperium Osmańskie) musieli uzyskać specjalne pozwolenie na wzniesienie obiektu sakralnego. Według lokalnych przekazów, zgodę udało się wywalczyć dzięki temu, że świątynia miała nie przekraczać wysokości okolicznych budynków i nie posiadać dzwonnicy. Warunki te zostały spełnione – a cerkiew mimo ograniczeń zaczęła funkcjonować jako duchowe centrum lokalnej społeczności.

To, co czyni cerkiew św. Mikołaja wyjątkową, to jej ciągłość funkcjonowania. Nawet w czasach radzieckich – gdy wiele cerkwi w regionie było zamykanych lub przekształcanych – świątynia ta przez większość czasu pozostawała czynna. Można więc powiedzieć, że pełniła rolę duchowej przystani w trudnych momentach XX wieku.

Architektonicznie cerkiew św. Mikołaja jest skromna, ale ma swój wyrazisty, surowy urok. Zbudowana z lokalnego kamienia, posiada prostą, jednonawową konstrukcję, przykrytą dwuspadowym dachem. W środku panuje atmosfera ciszy i modlitewnego skupienia. Ściany pokrywają klasyczne freski w stylu gruzińskiego prawosławia – z przedstawieniami świętych, ewangelistów i scen biblijnych. W centrum znajduje się ikonostas, za którym odbywają się obrzędy liturgiczne. Warto też zwrócić uwagę na ręcznie malowane ikony, z których część pochodzi z XIX wieku i została odrestaurowana w ostatnich latach.

Kościół znajduje się tuż przy Placu Europejskim, nieopodal głównego deptaka i portu. Dzięki temu możemy łatwo włączyć go do zwiedzania historycznego centrum Batumi. W ciągu zaledwie kilkunastu minut spaceru można zobaczyć sobór prawosławny, dawny kościół katolicki, meczet i cerkiew, która stoi tu od czasów, gdy Batumi nie było jeszcze miastem, a raczej ufortyfikowaną osadą na pograniczu dwóch imperiów.

Synagoga w Batumi

Po odwiedzeniu cerkwi św. Mikołaja, polecam kontynuować spacer po duchowym dziedzictwie Batumi, skręcając tym razem ku miejscu mniej oczywistemu, ale równie istotnemu – Batumskiej Synagodze. To kolejny punkt na mapie miasta, który nie tylko dokumentuje różnorodność religijną, ale również przypomina o historii społeczności, która przez lata była integralną częścią miejskiego krajobrazu.

Batumską Synagogę znajdziemy dosłownie kilka minut piechotą od cerkwi św. Mikołaja i niedaleko głównego deptaka. Ta lokalizacja mówi sama za siebie: w Batumi różne wyznania i kultury zawsze istniały obok siebie. Zbudowana została w 1904 roku przez żydowską społeczność miasta, która rozwijała się intensywnie od końca XIX wieku – w dużej mierze dzięki dynamicznemu wzrostowi Batumi jako portu i ośrodka handlu. W tamtym czasie do miasta przybywali kupcy i rzemieślnicy z różnych stron imperium rosyjskiego, w tym wielu Żydów z rejonu dzisiejszej Polski, Ukrainy i Litwy. Synagoga była ich miejscem modlitwy, edukacji religijnej i integracji.

Projekt architektoniczny synagogi wykonał Semyon Vulkovich – pochodzący z Odessy architekt, który nadał budynkowi formę łączącą elementy klasyczne z neorenesansowymi. Bryła świątyni wyróżnia się jasną, tynkowaną elewacją i dużymi, półkolistymi oknami, które wprowadzają do wnętrza mnóstwo światła dziennego. 

Podobnie jak inne miejsca kultu, również synagoga przeszła trudny okres w czasie panowania sowieckiego. Choć formalnie nie została zamknięta, jej działalność religijna była znacznie ograniczona. W pewnym momencie budynek wykorzystywany był jako sala sportowa (!), a niektóre elementy wyposażenia wewnętrznego zostały usunięte. Dopiero w latach 90. XX wieku, po odzyskaniu niepodległości, rozpoczął się proces przywracania świątyni jej pierwotnej funkcji. 

Wnętrze synagogi zachowało prostotę i elegancję. Centralne miejsce to bima – podwyższenie, z którego odczytywana jest Tora oraz Aron ha-kodesz, czyli szafa ołtarzowa, gdzie przechowywane są zwoje Tory. Wnętrze uzupełniają ławy, klasyczne ornamenty oraz hebrajskie napisy na ścianach. W przedsionku często można spotkać opiekuna świątyni, który chętnie opowiada o historii synagogi i życia żydowskiego w Batumi. Dla tych, którzy chcą pogłębić wiedzę, możliwe jest również umówienie się na krótkie zwiedzanie z przewodnikiem lokalnym – w zależności od dostępności i dnia tygodnia.

Synagoga w Batumi

Ormiański Kościół Apostolski 

Po chwili spędzonej przy Batumskiej Synagodze, możemy dojść do kolejnego miejsca, które dopełnia obraz wielowyznaniowego charakteru tego miasta. Choć może nie rzuca się w oczy tak jak niektóre inne świątynie, Ormiański Kościół Apostolski stanowi ważny punkt na duchowej i historycznej mapie Batumi. 

Ormiański Kościół Apostolski w Batumi (znany jako Kościół św. Krzyża) jest charakterystycznie schowany za drzewami i na pierwszy rzut oka nie zdradza swojej funkcji sakralnej. Świątynia została wzniesiona w latach 80. XIX wieku, kiedy to ormiańska społeczność stanowiła znaczącą część mieszkańców miasta. Ormianie osiedlali się tu licznie od czasów panowania Imperium Rosyjskiego, przyciągani rozwojem handlu i stosunkowo liberalnym klimatem religijnym Adżarii. 

Kościół zbudowano z jasnego kamienia, w stylu typowym dla ormiańskiej architektury sakralnej: zwarty, prostokątny korpus z wysoką, stożkową kopułą pośrodku. Budowla nie jest duża, ale zachwyca proporcją i równowagą formy. Nie ma tu zbędnych dekoracji – powściągliwość współgra z powagą ormiańskiej liturgii. Wnętrze świątyni również jest skromne, ale pełne symboliki. Główna absyda mieści ołtarz z prostym krzyżem ormiańskim, tak zwanym chaczkarem, będącym jednym z najważniejszych symboli tej tradycji. Ściany zdobią ręcznie malowane ikony oraz inskrypcje w języku ormiańskim. 

Warto zaznaczyć, że Kościół Apostolski to najstarsza chrześcijańska tradycja w regionie, sięgająca IV wieku. Dla Ormian ich kościół to nie tylko miejsce modlitwy, ale i znak tożsamości, szczególnie ważny w diasporze. W Batumi, gdzie różnorodność religijna nie jest tylko pojęciem teoretycznym, ten mały kościół przypomina o wielowiekowej obecności Ormian na ziemiach gruzińskich – i o ich wkładzie w rozwój kultury i miasta.

Tym samym domykamy symboliczną pętlę – od neogotyckiego soboru, przez meczet, cerkiew, synagogę, aż po ormiański kościół – wszystkie te miejsca znajdują się w zasięgu spokojnego spaceru i pokazują Batumi jako miasto niezwykle różnorodne religijnie.

Ormiański Kościół

Plaże w Batumi

Odwiedzając Batumi, nie sposób pominąć plaż, wyróżniających się przede wszystkim kamienistym wybrzeżem. Kamienie są na tyle drobne i wygładzone, że spacerowanie po nich nie sprawia większego dyskomfortu, a ich obecność wpływa korzystnie na czystość wody oraz komfort kąpieli. 

Najbardziej znaną i jednocześnie najdłuższą plażą w Batumi jest plaża centralna, ciągnąca się wzdłuż tętniącej życiem promenady.  W sezonie plaża jest dobrze wyposażona – dostępne są parasole oraz liczne punkty gastronomiczne serwujące popularne przekąski. Wzdłuż plaży znajduje się również wiele miejsc do aktywnego spędzania czasu – od siłowni na świeżym powietrzu po boiska do siatkówki.

Nieco na północ od centrum znajduje się plaża Mtsvane Kontskhi, znana również jako „Zielona Głowa”. To miejsce zdecydowanie mniej zatłoczone, które przyciąga osoby poszukujące spokojniejszego wypoczynku w otoczeniu bardziej naturalnego krajobrazu. Woda tutaj jest wyjątkowo czysta, a kamieniste dno sprzyja uprawianiu sportów wodnych takich jak snorkeling czy nurkowanie. Plaża ta jest doskonałym wyborem dla tych, którzy chcą uciec od miejskiego zgiełku, a jednocześnie nie oddalać się zbyt daleko od centrum Batumi.

Warto także wspomnieć o plaży Sarpi, położonej około 20 kilometrów na południe od Batumi, tuż przy granicy z Turcją. Dno morza opada łagodnie i dlatego jest to świetne miejsce na wyprawę z dziećmi. 

Kolejną interesującą lokalizacją jest plaża Gonio, położona około 10 km od Batumi. Oprócz relaksu na plaży, możemy zwiedzić tam zabytkową twierdzę Gonio, stanowiącą ważny punkt historyczny regionu. Plaża w Gonio jest mniej zatłoczona, a dzięki podstawowej infrastrukturze możemy tu komfortowo wypocząć w spokojniejszej atmosferze. 

Plaże w Batumi oferują również szerokie możliwości aktywnego wypoczynku. W sezonie coraz popularniejsze stają się sporty wodne, takie jak windsurfing, paddleboarding czy kajakarstwo. W mieście funkcjonują wypożyczalnie sprzętu oraz szkoły sportów wodnych, a wieczorami nadbrzeże staje się miejscem wydarzeń kulturalnych i muzycznych z licznymi klubami.

Plaże w okolicach Batumi są głównie kamieniste

Ogród Botaniczny

Kiedy miejskie tempo zaczyna lekko męczyć, idealnym miejscem na oddech staje się Ogród Botaniczny Batumi, znany także jako Mtsvane Kontskhi, czyli po gruzińsku „Zielony Róg”. To miejsce pozwala całkowicie zmienić perspektywę – z zatłoczonych ulic i nowoczesnych bulwarów przenosimy się do zielonego labiryntu ścieżek, alejek i tarasów widokowych, otoczonych niezwykłą roślinnością z niemal każdego zakątka świata.

Położony około 9 kilometrów na północ od centrum Batumi, ogród jest łatwo dostępny zarówno lokalnym autobusem, jak i taksówką, ale warto też rozważyć dojście pieszo – droga prowadzi malowniczymi klifami wybrzeża Morza Czarnego. Po dotarciu na miejsce w oczy rzuca się jego ogrom powierzchni ogrodu, podzielonego na kilka stref geograficznych. Każda z nich prezentuje charakterystyczną dla danego obszaru florę – od gigantycznych bambusów po egzotyczne palmy i różaneczniki.

To miejsce idealne na odpoczynek – nie w znaczeniu „nicnierobienia”, ale jako spokojna przestrzeń do niespiesznego spaceru, obserwacji przyrody i wyciszenia. Gęsta zieleń tłumi odgłosy świata zewnętrznego, a kręte ścieżki zachęcają, by zbaczać z głównych tras i odkrywać bardziej ukryte zakątki ogrodu. Co ważne, pomimo swojej popularności, ogród rzadko sprawia wrażenie zatłoczonego – jego rozległość sprawia, że łatwo znaleźć ustronne miejsce, choćby przy jednej z wielu ławek, z których roztaczają się widoki na fale Morza Czarnego rozbijające się o skaliste wybrzeże.

Szczególną atrakcją są punkty widokowe rozmieszczone w strategicznych miejscach – z jednego z nich, umieszczonego na klifie, można podziwiać linię wybrzeża i port Batumi w oddali. Sam ogród nie jest typową „atrakcją turystyczną” w sensie klasycznych punktów zwiedzania. To raczej przestrzeń do bycia – przyglądania się detalom roślin, ich fakturom, kolorom, zmienności światła filtrującego się przez liście. Warto też wspomnieć, że ogród botaniczny w Batumi ma ponad stuletnią historię – został założony w 1912 roku przez rosyjskiego botanika Andrieja Krasnowa, który chciał stworzyć ogród porównywalny z najlepszymi na świecie. W wielu miejscach znajdziemy więc nie tylko nowe nasadzenia, ale też wiekowe, majestatyczne drzewa, które pamiętają początki ogrodu.

W ogrodzie botanicznym

Herbaciarnia Botanico

Z ogrodu botanicznego prowadzi wąska droga, wijąca się przez tereny porośnięte dzikimi krzewami, przetykane pojedynczymi domami i starymi sadami. Prowadzi ona do miejsca, gdzie wciąż uprawia się herbatę w naturalny sposób, już bardzo rzadko spotykany na całym świecie. Botanico łączy małoskalową uprawę z ręcznym przetwarzaniem liści i bezpośrednią sprzedażą naparu na miejscu – bez pośredników i rozbudowanej etykiety, za to z wyraźnym szacunkiem do procesu.

Położone na zboczu, gospodarstwo otacza niewielka plantacja – krzewy herbaciane rozciągają się tarasowo, niskie i przycięte w sposób ułatwiający zbiór. Z bliska widać, że to nie są nowe nasadzenia – część krzewów ma kilkadziesiąt lat. Botanico zdecydowało się nie modernizować nadmiernie tych upraw, a jedynie pielęgnować to, co przetrwało dekady. Liście zbiera się tu ręcznie – nie maszynowo, lecz zgodnie z rytmem pracy ludzkich rąk i warunkami pogodowymi.

Wnętrze herbaciarni jest proste, funkcjonalne. Znajdują się tutaj półki z słoikami herbaty, ceramiczne czarki i suszarnia, której zapach wnika w ściany. Właściciele, którzy prowadzą je od kilku lat, skupiają się na jakości, nie ilości. Wszystko odbywa się na miejscu: więdnięcie, zwijanie, oksydacja i suszenie – pod okiem ludzi, którzy znają każdy etap i potrafią opisać różnice między partiami herbaty w zależności od dnia zbioru czy poziomu wilgotności.

Serwowane napary nie są opisane ogólnikami – zamiast tego można zapytać o konkretną odmianę, porę zbioru, sposób obróbki. Oferowana jest zarówno herbata czarna, jak i zielona, czasem również oolongi, powstające w bardzo małych ilościach eksperymentalnie. Napar jest delikatny, złożony, często z lekką goryczką charakterystyczną dla gruzińskich liści oraz pozbawiony ciężkości typowej dla przemysłowej produkcji.

Na tyłach herbaciarni znajduje się niewielka przestrzeń warsztatowa, w której odbywają się pokazy zwijania liści, fermentacji i suszenia. W trakcie odwiedzin, nie tylko będzie nam obserwować proces, ale też spróbować swoich sił w jego poszczególnych etapach. 

Wzgórza w okolicach Batumi

Twierdza Gonio

Kolejnym doskonałym miejscem, by na chwilę złapać oddech poza miejskim rytmem, jest Twierdza Gonio – jedno z najstarszych stanowisk archeologicznych w Gruzji, położone zaledwie kilkanaście kilometrów od Batumi, przy samej granicy z Turcją.

Gonio to niewielka miejscowość z potężną, kamienną twierdzą w samym jej centrum. Nie ma tu wielkiej infrastruktury turystycznej, pamiątek z magnesami ani przewodników zaczepiających cię przy wejściu. Dzięki temu jest to właśnie wymarzone miejsce, aby odpocząć od tłumów turystów. Historia twierdzy sięga czasów rzymskich. Zbudowana została prawdopodobnie w I wieku n.e., w miejscu, które starożytni Grecy i Rzymianie znali jako Apsaros lub Apsarunt. Jej strategiczne położenie (niedaleko ujścia rzeki Czorochi do Morza Czarnego) sprawiło, że przez kolejne stulecia była intensywnie użytkowana przez różne cywilizacje. Rzymianie, Bizantyjczycy, później Osmanowie – każdy zostawił tu swój ślad, a masywne mury wciąż stoją i nie pozwalają o tym zapomnieć.

Sama twierdza robi wrażenie rozmiarem i stanem zachowania. Otacza ją solidny mur o długości około 900 metrów, wzmacniany przez 17 baszt – wszystkie są zbudowane z charakterystycznych, dużych kamieni i cegły. Spora część murów to oryginalna konstrukcja, która przetrwała setki lat. Przechadzając się po jej obrębie, nie sposób nie poczuć pewnego rodzaju szacunku – nie tyle dla wielkich bitew czy znanych nazwisk, ale dla uporu, z jakim to miejsce opierało się czasowi i polityce.

Wewnątrz murów panuje cisza. Teren jest częściowo zarośnięty trawą, ale zadbany. Polecam pośpiechu obejść całe założenie, zajrzeć do resztek dawnych pomieszczeń i przyjrzeć się wykopom archeologicznym. Widać fundamenty dawnych koszar, kanały odwadniające, fragmenty rzymskiej infrastruktury. Dla wielu najbardziej intrygującym miejscem w twierdzy jest jednak grób przypisywany apostołowi Maciejowi – temu, który według tradycji zajął miejsce Judasza. Według legendy to właśnie tutaj miał zostać pochowany. Czy to prawda? Trudno powiedzieć, ale dla Gruzinów to jednak ważny symbol, a sama legenda dodaje twierdzy religijnego wymiaru, niezależnie od tego, czy ktoś podchodzi do niej z wiarą, czy jedynie z ciekawością.

Dojazd z Batumi jest prosty – regularnie kursują marszrutki, a podróż zajmuje około 20-30 minut. Możemy też zamówić taksówkę, co kosztuje zazwyczaj niewiele, szczególnie jeśli podróżuje się w dwie lub trzy osoby. Warto też wiedzieć, że Gonio leży niedaleko popularnej plaży o tej samej nazwie, więc można połączyć zwiedzanie z chwilą odpoczynku nad morzem.

Wykopaliska wewnątrz murów zamku